بیش از یک و نیم میلیون تن عسل از حدود 81 میلیون کلونی ( کندو ) در جهان به دست می آید. ایران یکی از 10 کشور فعال در زمینه زنبورداری، به لحاظ تعداد کلونی زنبور عسل و تولید عسل مرغوب، در جهان است.
زنبورهای عسل یکی از مفیدترین، مولدترین و شگفت انگیزترین مخلوقات خداوند هستند. این حشرات کوچک از عوامل تنوع زیستی در جهان به شمار می روند. برخی معتقدند بدون زنبور عسل، حیات هستی به خطر میافتد و زندگی در کره زمین بسیار دشوار خواهد شد. به دلیل آنکه زنبورهای عسل نقش بسیار مهمی در عمل گرده افشانی دارند. عمل گرده افشانی در گیاهان و درختان به روش های مختلفی انجام می شود. گرده افشانی به وسیله حشرات و مخصوصا زنبورعسل، مهمترین روش لقاح گیاهان است. به عنوان مثال90 درصد بارور سازی درختان میوه همچون سیب و گیلاس توسط زنبورعسل انجام صورت می شود، درحالی که در مورد درخت بادام عمل، گرده افشانی فقط توسط زنبورعسل انجام می شود.
ارزش اقتصادی گرده افشانی زنبور عسل، بسیار بیشتر از عسل و موم تولید شده توسط این حشره است. به همین دلیل در برخی کشورها به صاحبان کندوهای عسل، برای استقرار کندوهایشان در باغها و مزارع مبالغ بالایی پرداخت می شود. پرفسور فیلیپ مک کیب (Philip McCabe) رئیس فدراسیون جهانی انجمنهای زنبورداران”اپی موندیا” (Apimondia ) ( International Federation of Beekeepers Associations ) معتقد است: «حذف زنبور عسل از چرخه تولید به منزله هشدار زیست محیطی است و برای تنوع زیستی و بقای بشریت، زنبورها لازم هستند.»
در جهان بیش از 20 هزار گونه زنبور وجود دارد و زنبور عسل گونه ای از آنهاست که زندگی اجتماعی دارد. زنبورهای عسل با گردآوری شیره و شهد گلها و گیاهان در محل زندگی خود به نام کندو، عسل تولید می کنند که غذایی کامل و دارویی مناسب برای درمان بیماری است. رنگ عسل بر حسب این که زنبور بر چه گلی نشسته و از آن بهره گرفته، متفاوت است. عسل، گاه شفاف و گاه تیره است. رنگ عسل می تواند با توجه به سرچشمه اصلی شهد، از سفید روشن (عسل اقاقیا) تا سبز تیره متمایل به سیاه (عسل صنوبر و زبان گنجشک) تغییر کند و طیفی از رنگها را دربرگیرد. چنانکه عسل افرا لیمویی رنگ، عسل میوه ها زرد متمایل به قهوه ای و عسل آویشن به رنگ عقیق قرمز است. گفته می شود عسلهای تیره رنگ، از نظر املاح معدنی اغلب غنی تر از عسلهای روشن است.
رنگ عسل می تواند با توجه به سرچشمه اصلی شهد، از سفید روشنتا سبز تیره متمایل به سیاه تغییر کند
ارزش غذایی عسل بسیار بالا و یک غذای کامل است. کیفیت بالای عسل را می توان به دلیل گزینش گیاهان از سوی این حشره کوچک دانست. زنبورهای عسل به شکل غریزی، گل های مفید را از غیرمفید تشخیص می دهند. آنها بر هر گلی نمی نشینند و به کمک قدرت تشخیص و بویایی خود، شکوفه بهترین گل ها و گیاهان را برای استفاده برمی گزینند. عسل علاوه بر داشتن نقش غذایی موثر و کمک به رفع کمبودهای غذایی می تواند به عنوان دارو و مکمل آن در بهبود بیماریها مورد استفاده قرار گیرد. عسل حاوی مواد معدنی همچون فسفر، کلسیم، آهن، پتاسیم، ید، منیزیم، سرب، مس، سولفور، نیکل، روی و سدیم است که میزان آنها در انواع مختلف عسل متفاوت است. یک کیلوگرم عسل بیش از 3 هزار کالری انرژی دارد. عسل دارای انواع آنزیم ها، پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی همچون اسید فرمیک و رایحههای معطر است. اسید فرمیک، یک ضدعفونی کننده طبیعی است که مانع فاسد شدن عسل می شود و ضد روماتیسم است. از عسل می توان به عنوان یک ماده ضد عفونی کننده زخم ها به ویژه زخم های دهان و گلو استفاده کرد.
بیش از یک و نیم میلیون تن عسل از حدود 81 میلیون کلونی ( کندو ) در جهان به دست می آید. ایران یکی از 10 کشور فعال در زمینه زنبورداری به لحاظ تعداد کلونی زنبور عسل و تولید عسل مرغوب در جهان است. طبق آمار سال 2013 میلادی صنعت زنبورداری ایران از نظر تعداد کلونی زنبور عسل، رتبه چهارم و از نظر میزان تولید عسل در رتبه هشتم جهان قرار داشت. در ایران به دلیل وجود اقلیم های مختلف و حدود 130 میلیون هکتار مرتع، جنگل و باغ مشجر، شرایط مناسبی برای رشد و توسعه فعالیت زنبورداری وجود دارد. فعالیت زنبورداری در ایران به دلیل چهار فصل بودن کشور ، در تمام طول سال امکانپذیر است.
زنبورداری و برداشت عسل در ایران
به لحاظ تاریخی سابقه رشته زنبورداری در ایران به قرنها قبل از میلاد مسیح بازمی گردد. در آن دوران زنبورداری به عنوان یک شغل جانبی و سرگرمی مطرح بود. در قرن بیستم صنعت، زنبورداری ایران دچار تغییر و تحول شد. در این دوران به تدریج کندوهای جدید، جای بیشتر کندوهای بومی را که به اشکال مختلف تنه درختی، کوزه ای، سبدی و چلیکی بود، گرفت و روش های جدید جایگزین روش های قدیمی شد. از حدود 40 سال پیش با ورود ملکه های اصلاح شده به ایران و آموزش متقاضیان پرورش ملکه ی زنبور عسل، تولید ملکه در بخش های دولتی و خصوصی آغاز شد و امروزه سالانه بیش از 100 هزار ملکه درایران تولید و بین زنبورداران توزیع می شود.
صنعت زنبورداری در استانهای مختلف ایران همچون آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، کردستان، لرستان، گلستان، مازندران و اصفهان رواج دارد. عسل مناطق شمال غربی ایران همچون آذربایجان غربی و شرقی و نیز اردبیل از مرغوبیت مثال زدنی برخوردار است. از مشهورترین برندهای عسل جهان، برند عسل سبلان واقع در استان اردبیل است. استان اردبیل یکی از قطبهای تولید عسل در ایران است. در این استان برخی زنبورداران با توجه به آب و هوای معتدل، تنوع گیاهان به ویژه در دامنه پرگل کوه مرتفع سبلان و شهرستان مشکین شهر، موفق شده اند از هر کندوی زنبورعسل به طور متوسط بیش از 40 کیلوگرم عسل به دست آورند. صاحبان کندوی عسل برای مبارزه با آفات، از مواد طبیعی گیاهی استفاده می کنند و محصول تولید شده، ارگانیک است. در این استان، شهرستان خلخال رتبه برتر ایران را از نظر تولید عسل از کندوهای بومی و سنتی دارد.
از دیگر قطبهای مهم تولید عسل در ایران استان آذربایجان غربی با تولید سالانه بیش از۲۰ هزارتن عسل است. استان آذربایجان غربی با داشتن بیش از یک میلیون کندوی زنبور عسل و شش هزار نیروی کار، مراتع وسیع و سرسبز، تشکلهای توانمند و وجود کارگاهها و کارخانه های مدرن بسته بندی، ظرفیت بالایی در زمینه تولید عسل و سایر فرآوردههای عسل از جمله موم، گرده گل، ژل رویال و حتی زهر زنبور عسل دارد .
کندوی زنبور عسل، علاوه بر عسل، محصولات و فرآورده های متنوعی مانند زهر زنبور عسل، موم، بره موم، ژل رویال و گرده گل دارد که به لحاظ ارزش اقتصادی و درمانی در مرتبه بالاتر از عسل قرار دارند. زهر زنبور عسل در درمان بیماریهای سیستم ایمنی کاربرد دارد. بره موم یا Bee glue خاصیت آنتی بیوتیک طبیعی را دارد. این ماده یکی از محصولات کاربردی و مفید زنبور عسل است که از مقادیر مختلف موم زنبور و رزین ها تشکیل می شود. ژل رویال، ماده غذایی لاروها در سه روز اول زندگی است. این ماده غذایی، ارزش افزوده بسیار بالایی دارد و در جلوگیری از آلزایمر، فشار خون، تصلب شرائین و سرطان موثر است. ژل رویال بسیار مغذی و نیرو بخش است و به عنوان غنیترین ماده مغذی بیولوژیک شناخته شده است .
بره موم
مصرف عسل در ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان بالاست. سرانه مصرف عسل در جهان به طور متوسط بین 250 تا 300 گرم است و این در حالی است که سرانه مصرف این محصول در ایران حدود یک کیلوگرم یعنی بیش از 3 برابر میانگین مصرف جهانی است. با وجود اینکه ایران در کشورهای منطقه، بازار خوبی برای عرضه عسل دارد اما به دلیل مصرف بالا و مزیت قیمتی در داخل کشور ، اقبال چندانی برای صادرات این محصول از سوی زنبورداران ایرانی وجود ندارد . از این رو مقدار کمی از عسل تولید ایران از جمله عسل آذربایجان غربی به کشورهای همسایه، شرق آسیا و اروپا صادر می شود. ترکیه از جمله کشورهای واردکننده عسل از ایران است. این کشور عسل وارداتی از ایران را با برند ترکیه به کشورهای حوزه خلیج فارس ، قفقاز و اروپا مجددا صادر می کند.
از گذشته تا کنون از عسل در درمان بسیاری از بیماری ها استفاده شده است. مهمترین خاصیت عسل، ضد میکروب بودن آن است. در حالی که عسل یک ماده کاملاً خوراکی است و بایستی محیط خوبی برای پرورش میکروب ها باشد، ولیکن میکروب ها در معرض عسل نابود شده و اجساد آنها نیز به مرور از بین می رود زیرا عسل حاوی آنتی بیوتیک و آنزیم دیاستاز است. در گذشته از این خاصیت عسل برای از بین بردن پینه های دست و پا سود می جستند.عسل طبیعی از 2 هزار و 500 سال پیش توسط انسان ها در اقصی نقاط جهان مورد استفاده قرار گرفته است.
کیفیت عسل طبیعی ایران در جهان زبانزد است، این مسئله ناشی از اقلیم خاص و شرایط طبیعی ویژه کشورمان است. در گذشته نهچندان دور و پیش از آغاز موج ویرانگر مهاجرت از روستا به شهر، بخش عظیمی از روستائیان در کنار کار کشاورزی به پرورش زنبور عسل میپرداختند. امروز اما پرورش زنبور در ایران شرایط مناسبی ندارد، در نقاط جنوبی کشور وجود ریزگردها باعث کاهش تولید و مرگ زنبورها میشود، در سایر نقاط کشور هم با از بین رفتن فرهنگ کار و گسترش میل به مشاغل دولتی و پشت میز نشینی، تمایل کمتری به پرورش زنبور مشاهده میشود. این در حالی است که پرورش زنبور در صورت رعایت اصول علمی، پیشهای بسیار سودآور است، هرچند چرخه پرورش زنبور در ایران در سطح کلان از فقدان صنایع تبدیلی و بسته بندی نیز بهشدت رنج میبرد و به همین دلیل بازارهای خود را در جهان هر روز از دست میدهد.
*از کودکی عاشق زنبورداری بودم
مجید امیدی جوان 30 ساله با مدرک کارشناسی مدیریت است که در شهرستان مهران مشغول تولیدعسل است.
امیدی یکی از فعالان اقتصاد مقاومتی شهرستان مهران در استان ایلام است. جوانی 30 ساله و دارای مدرک کارشناسی مدیریت است. وی درباره نحوه ورود به این عرصه زنبورداری می گوید: از زمان کودکی که در مزارع بازی می کردیم عاشق زنبورداری بودم و دوست داشتم که یک زنبوردار حرفه ای بشوم. وارد دانشگاه که شدم با این حرفه بیشتر آشنا شدم و تحقیقات بسیاری انجام دادم. از کار تولید، مخصوصاً تولید عسل لذت می بردم و دوست داشتم یک کارآفرین شوم. به همین دلیل تصمیم گرفتم با توجه به ظرفیت و پتانسیل موجود در شهرستان مهران، پرورش زنبور عسل را آغاز کنم.
وی ادامه داد: در ابتدا می ترسیدم اما تصمیم گرفتم که کارم را از حجم کم شروع کنم. به همین جهت با پس اندازی که داشتم توانستم 10 کلنی زنبور عسل تهیه کنم. با مشورت یکی از فعالان در عرصه پرورش زنبورعسل کارم را شروع کردم. روزهای اول سخت بود. زمانِ آزمون و خطا و کسب تجربه بود. اما برای شروع بد نبود، راضی بودم. با درآمد سالهای اول کلنی می خریدم و به کلنی های قبلی اضافه می کردم. با گذشت زمان که درسم تمام شد توانستم تمرکز بیشتری بر روی کارم داشته باشم. بعد از اتمام دانشگاه، هم دنبال کار دولتی بودم و هم زنبورداری می کردم. در این مدت به زنبورها عادت کرده بودم و هر روز باید به آنها سر می زدم. اگر یک روز به زنبورها سر نمی زدم دلم برای آنها تنگ می شد. حتی در زمستان هم مراقب زنبورها بودم با اینکه در زمستان معمولاً زنبورها کم کار هستند و جمعیتشان هم در کندوها کم می شود. تصمیم گرفته بودم که اگر کار دولتی پیدا نشد کار زنبورداری را حرفه ای تر دنبال کنم.
این فعال اقتصادی افزود:همزمان با کار زنبورداری کار دولتی در یک سازمان هم پیدا کردم با این وجود باز علاقه ام به زنبورداری کمتر نشد بلکه توانستم از حقوق کارمندی برای توسعه کار زنبورداری هم بهره بگیرم. اما وقتی مقایسه می کنم می بینم که درآمد زنبورداری خیلی بیشتر از حقوق کارمندی است. حقوق کارمندی یک مقدار ثابتی است و تغییر نمی کند. اما زنبورداری پُر است از هیجان و در صورت وقت گذاشتن در این حرفه حتماً جوانان به سود خوبی خواهند رسید.
*عسل ها روی دستم نمی ماند
جوان زنبوردار ایلامی اظهارمی کند: 12 سال است که در این حرفه مشغول به کار هستم. در سال 95 من 100 کلنی داشتم اما با توجه به ظرفیت منطقه برای شغل زنبورداری، تصمیم گرفتم 70 کلنی دیگر نیز به کلنی های قبلی اضافه کنم و مجموعا در حال حاضر 170 کلنی دارم. در این شغل برای برادرم و یک نفر دیگر اشتغالزایی داشته ام. البته در سال 96 با افزایش کلنی های زنبورعسل باید یک نفر دیگر نیز استخدام کنم. در سال 94 از 100 کلنی توانستم 35 میلیون تومان درآمد کسب کنم.
وی ادامه دارد: سالانه به طورمیانگین 600 تا 800 کیلو عسل برداشت می کنیم. در دو مرحله ما برداشت عسل داریم. عسل بهاری و عسل تابستانی. عسل بهاری ارزانتر از عسل تابستانی است. کیفیت عسل تابستانی بهتر است. در فصل تابستان زنبور عسل شهد های متنوع تری را به کندو می آورد. عسل بهاری را با قیمت میانگین هر کیلو 15 هزارتومان می فروشیم و عسل تابستانی به قیمت 45 هزارتومان به فروش می رسد. عسل ها روی دستم نمی ماند و مشتری های ثابت خودم را دارم. با اضافه کردن کلنی ها و بالابردن حجم تولید قصد ارسال محصولات را به استانهای دیگر نیز دارم.
*از کجا شروع کنیم؟
امیدی می گوید: به نظر من علاقمندانی که قصد شروع زنبور داری را دارند بهتر است سال اول با 3 الی 6 کلنی شروع کنند تا ضمن مشغولیت های زندگی با کار زنبور داری آشنا شوند. به نوعی سال اول را کارآموزی کنند و با مطالعه کتب و سایت های زنبور داری و مشورت و آموزش از کسانی که سابقه زیادی در این شغل دارند خود را برای توانایی در این کار محک زده و در ضمن نیاز خانواده خود را به عسل طبیعی برآورده کنند. در صورت تمایل به ادامه کار در سال دوم با 20 الی 30 کندو به عنوان شغل دوم و کمک هزینه زندگی ادامه دهند و با کارآزموده شدن و تجربه کسب کردن از خسارت های احتمالی وارده و پیدا کردن دلیل آن و سود بردن از موارد منفعت آور، برای سال بعد خود را آماده کنند. تهیه هر کندو 320 هزار تومان هزینه دارد.
جوان پرورش دهنده زنبورعسل گفت: با علم به اینکه یکی از مهمترین ظرفیت های طبیعی استان ایلام، وجود گونه های گیاهی، دارویی و شهدزا در این استان است باید این حرفه از سوی جوانان ایلامی مورد توجه قرار گیرد. این پتانسیل و ظرفیت خدادادی باید در جهت رفع مشکل بیکاری جوانان ایلامی استفاده شود. در حال حاضر هزار گونه گیاهی در استان ایلام شناسایی شده که از این تعداد 550 گونه گیاهی شهدزا هستند. این ظرفیت بسیار بزرگ باعث رونق زنبورداری و کیفیت بالای عسل در این استان شده است پس جوانان باید با غنیمت شردن این فرصت با علاقه و تحقیق کار زنبورداری را که یکی از عرصه های درآمدزا است، شروع کنند. باید از کم شروع کنند. عسل ایلام عسل بسیار مشهور و معروفی است و مورد توجه بازارهای داخلی و صادراتی است.
*جوانان باید خودشان کارآفرین شوند
وی ادامه داد:بعضی وقت ها از کار دولتی خسته می شوم و تصمیم می گیرم که به کلنی های خود اضافه کنم و تمام وقت به زنبورداری مشغول شوم. در فعالیتهای اقتصاد مقاومتی خودت رئیس خودت هستی و کار تنوع بیشتری دارد و خسته کننده نیست. من به خیلی از جوانان محل و دوستان خودم تاکید داشتم که سراغ کار دولتی نروند و به خاطر یک میلیون حقوق کارگری راهی بازار کار نشوند. خیلی از روستاییان از روستا به شهر می آیند اما باید گفت که در شهر جز سراب چیزی نیست و واقعیت در تلاش و اراده جوانان ما نهفته است. جوانان در هر استانی که باشند می توانند با مراجعه به بسیج سازندگی با عرصه های اقتصاد مقاومتی و تسهیلاتی که برای این عرصه ها درنظر گرفته شده است بیشتر آشنا شوند و با مشورت با کارشناسان یک حرفه را شروع کنند. یک جوان روستایی با 10 عدد گوسفند می تواند زندگی خود را بچرخاند. با 30 کلنی زنبور عسل می توان یک زندگی را اداره کرد. جوانان باید خودشان کارآفرین باشند.
*ویژگی عسل خوب چیست؟
امیدی در ارتباط با ویژگی عسل های خوب و طبیعی اظهار می کند: بسیاری از مردم تصور میکنند عسل طبیعی عسلی است که شکرک نزند و سفت باشد اما این تفکر اشتباه است. عسل طبیعی به دلیل این که حرارت نمیبیند حتما در بازه زمانی بین یک تا سه ماه شکرک میزند. تولید کنندگان به 90 درصد عسلهای موجود دربازار حرارت میدهند تا ازشکرک زدن آنها جلوگیری کنند چون اکثر مردم با ویژگیهای عسل طبیعی آشنا نیستند و عسل شکرکزده خریداری نمیکنند. که عسل با کیفیت باید روان بوده و غلظت کمی داشته باشد. از آنجایی که قندهای موجود درعسل طبیعی کوچک مولکول هستند، اگر ظرف این عسل را کج بگیریم به راحتی از ظرف پایین سرازیرمیشود ولی عسلی که از خوراندن شکر به زنبور تولید شده باشد قندآن درشت ملکول است و غلیظ به نظر میرسد. هرچند تشخیص عسل با کیفیت به سختی و تنها از طریق تست و آزمایش نمونه عسل درآزمایشگاه امکانپذیراست ولی روشهایی وجود دارد که مردم عادی نیز بتوانند تا حدودی عسل مرغوب را از سایر عسلها تشخیص دهند. اگرعسل خوب را درآب سرد قرار دهیم به سرعت خودش را میگیرد و سفت میشود و به سختی درآب سرد مخلوط میشود.
*ضرورت حمایت دولت از زنبورداران
این فعال اقتصاد مقاومتی نبود نهاد حمایتی را یکی از مشکلات زنبور داران می داند و می گوید: متأسفانه هیچ نهادی برای حمایت از تولید کنندگان عسل وجود ندارد و به همین خاطر بسیاری از مشکلات زنبورداران حل نمی شود. بسیاری از زنبورداران سیروانی در چند سال اخیر به دلیل وضعیت آب و هوایی و عدم حمایت مسئولان زنبورهای خود را از دست دادند و می طلبد مسئولان با حمایت ها و کمکهایی که انجام می دهند مانع از بین رفتن نسل زنبورها و شغل پرورش زنبور شوند. باید مسئولان به کار پرورش زنبور به عنوان یک کار تولیدی و نه تشریفاتی نگاه کنند که می تواند زمینه اشتغال بسیاری نیز فراهم کند. با توجه به سرمایه اندکی که برای پرورش زنبور نیاز است جوانان میتوانند با تعداد اندک کندوی زنبور عسل به این شغل روی آورند و با آموزشهایی که از طریق کتابها، سیدیهای آموزشی و مستندات تلویزیونی وجود دارد به کار رونق دهند و درآمد خوبی نیز کسب کنند.
زنبورداری در ایران
زنبورداری مدرن
پرورش زنبورداری pdf
زنبورداری صنعتی
زنبورداری نوین
اصول زنبورداری
زنبورداری در کانادا
اموزش زنبورداری برای مبتدیان